Củ ấu tàu, (hay còn gọi là củ ấu tẩu), là rễ củ của cây Ô đầu, được xếp vào danh sách thuốc độc bảng A, nhưng cũng là một vị thuốc quý đứng thứ 4 trong “tứ đại danh dược” (sâm, nhung, quế, phụ) sau khi được bào chế cẩn thận.Theo đông y, củ ấu tàu thường được dùng làm rượu thuốc để xoa bóp chữa các chứng đau, tê, nhức, mỏi. Tuy nhiên, trong thành phần của nó chứa aconitin là một chất rất độc, một số người lại mang uống nên bị ngộ độc.
Ngộ độc Aconitin của ô đầu chủ yếu do uống quá liều thuốc nam, thuốc bắc có củ ấu tàu, uống nhầm thuốc dùng xoa bóp ngoài da để điều trị giảm đau do viêm dây thần kinh và bệnh thấp khớp hoặc ăn phải rễ cây này. Ngộ độc củ ấu tàu còn do ăn cháo khi chế biến không đúng cách. Ngộ độc có thể xảy ra khi để da tiếp xúc lâu với lá ô đầu.
Đặc điểm, thành phần, tác dụng của của củ Ấu Tàu
- Đặc điểm : Ấu tàu mọc trên cạn và chỉ có ở vùng núi cao. Rễ củ hình nón, mọc thành chuỗi, có củ cái, củ con. Dưới thân cây, rễ cái phình thành củ giống như củ đậu, gọi là củ mẹ. Cạnh cổ rễ cái, mọc ra những củ con. Trên đầu củ con có một búp mang lá ngầm.
- Thành phần: Thành phần hóa học của ấu tàu chủ yếu là aconitin, có độc tính cao, thuộc loại thuốc độc bảng A. Độc tính của aconitin rất mạnh: Chỉ cần một liều 0,02 – 0,05 mg cho 1 kg thể trọng là có thể gây chết người. Do cực độc nên trước đây một số người đã dùng nước của loại củ này tẩm vào đầu mũi tên khi săn thú rừng.
- Tác dụng: Theo y học dân tộc, ô đầu vị cay tê, tính rất nóng, rất độc, có tác dụng trợ dương bổ hoả, trừ phong hàn, táo thấp. Trong đông y, ô đầu được dùng để chữa các chứng phong tê, chân tay nhức mỏi, tê bại…. Thường chỉ dùng làm thuốc uống khi đã qua chế biến cẩn thận và được dùng với liều nhỏ, có sự chỉ định và theo dõi thận trọng của thầy thuốc.
Đặc điểm của độc tố Aconitin
- Tất cả các thành phần của cây đều chứa độc tố và hàm lượng cao nhất ở rễ củ. Trong rễ củ chứa 0,17 – 0,28%Aconitin.
- Cơ quan đích: Hệ tim mạch, hệ thần kinh trung ương và hệ tiêu hóa.
- Tuy nhiên trong thành phần cây có các Alkaloid khác có thể có tác dụng ức chế với nhịp tim dẫn tới các dạng rối loạn nhịp chậm.
- Độc tính: Liều gây tử vong đối với người lớn khoảng 5 mg Aconitin. Rối loạn tim mạch nặng xảy ra ở liều 2 mgAconitin.
Biểu hiện triệu chứng ngộ độc
Các triệu chứng có thể xuất hiện ngay hoặc sau vài giờ sau khi uống phải dịch chiết của cây ô đầu hay ăn phải rễ, lá cây (phụ thuộc vào liều lượng).
- Triệu chứng đầu tiên: tê miệng và lưỡi, tê cóng đầu chi, sau vài giờ tăng tiết đờm dãi, buồn nôn, nôn, ỉa chảy, khó thở. Co giật, mất tri giác, hạ thân nhiệt có thể xảy ra. Triệu chứng đặc trưng làm mất cảm giác toàn cơ thể và rối loạn tim mạch.
- Rối loạn tim mạch: Rối loạn dẫn truyền, nhịp tim nhanh, xuất hiện loạn nhịp tim đa dạng, đa hình thái: nhịp chậm, block nhĩ thất các cấp độ, ngoại tâm thu (NTT) nhĩ, NTT thất nhịp đôi, nhịp nhanh thất, xoắn đỉnh…. Mặc dù loạn nhịp tim sẽ hết trong vòng 24 giờ sau ngộ độc, nhưng sự thay đổi điện tim có thể kéo dài trong vài ngày sau đó. Các triệu chứng rối loạn tim mạch chỉ kéo dài 24 – 48 giờ, nhưng những rối loạn hệ thần kinh (đặc biệt là mệt mỏi) kéo dài tới vài tuần.
Hình ảnh rối loạn nhịp tim
– Tử vong thường xảy ra sau 6 giờ kể từ khi Aconitin thâm nhập vào cơ thể. Nguyên nhân tử vong là do loạn nhịp tim, co cứng cơ tim và liệt trung khu hô hấp.
– Nếu sau 24 giờ ,tiên lượng thường là tốt vì khi đó độc tố bị chuyển hóa và thải ra ngoài
Xử trí ngộ độc Ấu Tàu
- Gây nôn: nếu được phát hiện sớm trước 2 giờ sau ăn, chưa nôn, tỉnh táo và không co giật.
- Rửa dạ dày, than hoạt
- Rửa vùng da có tiếp xúc với ô đầu bằng xà phòng.
- Đảm bảo hô hấp. Nếu hôn mê, co giật phải đặt nội khí quản, thở oxy hoặc thởmáy.
- Nếu nhịp tim chậm < 60 lần/phút: Atropin 0,5 mg/lần, tiêm tĩnh mạch, nhắc lại đến khi đạt hiệu quả hoặc đạt liều 2 mg. Nếu không đáp ứng Atropin hoặc nhịp chậm kèm tụt huyết áp thì dùng Adrenalin truyền tĩnh mạch: liều khởi đầu 0,02μg/kg/phút, điều chỉnh theo đáp ứng.
- Amiodaron (Cordaron): Nhịp nhanh thất một dạng có huyết động ổn định. Nhịp nhanh thất hoặc rung thất dai dẳng sau dùng sốc điện và Adrenalin.
- Rung thất, nhịp nhanh thất vô mạch không đáp ứng với hồi sinh tim phổi, sốc điện và thuốc vận mạch.
- Duy trì huyết áp và chất điện giải ở mức bình thường bằng truyền dịch.
Trong trường hợp bệnh nhân bị ngộ độc rượu ấu tẩu, người nhà cần xửa trí cấp cứu ban đầu cho bệnh nhân bằng cách gây nôn ngay, sau đó nhanh chóng đưa tới bệnh viện để xử trí kịp thời điều trị. Tuyệt đối không để người bị ngộ độc ở nhà tự theo dõi và điều trị, bệnh nhân có thể tử vong nhanh do suy hô hấp hoặc loạn nhịp tim.
Vì củ ấu tàu rất độc nên người dân tuyệt đối không tự ý sử dụng. Khi dùng các chế phẩm thuốc có thành phần là củ ấu tàu phải hết sức thận trọng và theo đúng hướng dẫn của thầy thuốc có kinh nghiệm. Không tự chế biến củ ấu tàu làm thức ăn nếu không biết cách chế biến để loại bỏ độc tố. Tuyệt đối không được uống rượu ngâm củ ấu tàu, sẽ bị ngộ độc dẫn đến tử vong; Các loại rượu ngâm ấu tàu dùng để xoa bóp phải dán nhãn rõ ràng, cất giữ nơi an toàn, xa tầm tay trẻ em và để tránh nhầm lẫn khi sử dụng.
